W potocznym rozumieniu chwasty to spontanicznie pojawiające się gatunki roślin, niepożądane z gospodarczego punktu widzenia. Mówi się o chwastach segetalnych - rosnących w uprawach, chwastach łąkowych - występujących na łąkach i pogarszających jakość runi, chwastach leśnych - zaburzających skład lub strukturę drzewostanów oraz chwastach ruderalnych, które pojawiają się na przydrożach, hałdach, śmietniskach czy terenach wydeptywanych. Wszystkie te gatunki powodują w gospodarce człowieka straty związane z obniżeniem produktywności i jakości użytkowanych ekosystemów, co jest związane z ich dużą konkurencyjnością w walce o substancje odżywcze, wodę i światło. Ich zwalczanie niejednokrotnie jest bardzo kosztowne i często mało efektywne.
Wśród chwastów znaleźć można jednak nie tylko gatunki powodujące duże straty, bardzo pospolite i obficie zachwaszczające uprawy, ale także niezwykle rzadkie. Niewątpliwie takie gatunki traktować należy nie jak zagrożenie dla produkcji rolnej, lecz jako element wzbogacający fitocenozy polne i stąd warte zachowania jako element dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego obszarów wiejskich.
Oceniając grunty orne nie tylko jako uprawy produkcyjne, można dostrzec wiele innych funkcji jakie one pełnią. Do najważniejszych należy rola krajobrazotwórcza, szczególnie jeśli mamy do czynienia z mozaikowatymi, niewielkimi polami. Dla walorów krajobrazowych ma istotne znaczenie koloryt i struktura poszczególnych pól, która w zależności od pory roku, rośliny uprawnej i barwy kwiatów najpospolitszych chwastów może być bardzo zróżnicowana. Niebieskie płaty chabrów bławatków Centaurea cyanus czy czerwone łany maków polnych Papaver rhoeas niewątpliwie upiększają wiejskie plenery. Ma to znaczenie nie tylko w ochronie krajobrazu, ale odgrywa istotną rolę w turystyce, rekreacji i promocji regionów. Uprawy zbożowe są albo mogą być ogromnym zasobem wielu roślin leczniczych, takich jak: rumianek pospolity Chamomilla recutita, chaber bławatek Centaurea cyanus, tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris, fiołek trójbarwny Viola tricolor czy kurzyślad polny Anagallis arvensis. Od kilkunastu lat w Polsce dynamicznie rozwija się rolnictwo ekologiczne. Wśród najważniejszych wskaźników jakości upraw ekologicznych znajdują się także te związane z występowaniem konkretnych gatunków chwastów segetalnych lub ogólnym udziałem chwastów w płatach agrocenoz. Chwasty polne tworzą w agrocenozach odpowiednie warunki rozwoju dla organizmów, które hamują rozwój szkodników. Biomasa powstająca z chwastów jest ważnym źródłem próchnicy glebowej. Chwasty uzupełniają działanie kompleksów sorpcyjnych gleb poprzez stopniowe oddawanie w procesie rozkładu zmagazynowanych wcześniej związków mineralnych. Różnorodność chwastów ma także niewątpliwy wpływ na bogactwo mikroorganizmów glebowych, co z kolei przekłada się na żyzność siedlisk. Znane są także badania, które dowodzą, że obecność niektórych gatunków chwastów wpływa korzystnie na plony roślin uprawnych.
Na jakość i bogactwo populacji i zbiorowisk chwastów segetalnych wpływa szereg czynników związanych z intensywnością i sposobem uprawy. Do najważniejszych, zubażających florę segetalną zalicza się: stosowanie skutecznych herbicydów i ogólną chemizację rolnictwa, zaniechanie właściwego zmianowania upraw, zmianę nawożenia organicznego na mineralne, ograniczenie na obszarach polnych tzw. gruntów marginalnych, tj. miedz, zadrzewień, szerokich rowów i dróg polnych oraz niewielkich ugorów i odłogów, stosowanie bardzo dobrze oczyszczonego materiału siewnego, wprowadzanie do uprawy nowych gatunków roślin o podwyższonej konkurencyjności względem chwastów, mechanizację prac polowych, stosowanie bardzo gęstych zasiewów i inne.
Grunty orne są najczęściej własnością prywatną lub innych podmiotów, których podstawowym zadaniem jest intensywna produkcja rolnicza. Dlatego bardzo trudno prowadzić skuteczną ochronę chwastów lub ich zbiorowisk. Ale w ostatnich latach pojawiło się kilka możliwości, a także konkretnych przykładów gospodarki rolnej lub działań ochronnych, które w niewielkim stopniu ekstensyfikowały produkcję rolną, aby zachować bogatą florę segetalną.
Przede wszystkim można, choćby na niewielkim areale, ograniczyć intensywność upraw, w tym odstąpić od chemicznego zwalczania chwastów, a straty z tego tytułu zrekompensować z programów finansujących ochronę bioróżnorodności. Przykładowo w pakietach rolno-środowiskowych istnieje możliwość uzyskania dofinansowania na tzw. ekologiczną uprawę, której wskaźnikiem jest właśnie bogata flora polna agrofitocenoz.
Inna forma ochrony to tworzenie agrorezerwatów. Mogą to być obszary zarówno na gospodarczo użytkowanych polach stanowiących własność prywatną, jak też szczególne uprawy zachowawcze, gdzie celem nadrzędnym jest podtrzymanie populacji chwastów. Takie zachowawcze poletka, ważne także w kontekście edukacji przyrodniczo-rolniczej, powinny powstać w skansenach, ośrodkach doradztwa rolniczego czy ogrodach botanicznych. Agrorezerwaty z powodzeniem od wielu lat są wprowadzane w starych krajach członkowskich Unii Europejskiej, np. w Niemczech czy Holandii. W Holandii podjęto także inne projekty mające na celu zachowanie chwastów upraw polowych, np. obsiewanie gatunkami chwastów przydroży, wyrobisk surowców mineralnych czy miedz. Mimo to na europejskich i krajowych czerwonych listach gatunków roślin naczyniowych chwasty stanowią obecnie jedną z grup najbardziej zagrożoną ryzykiem wymarcia.
Podjęty przez nas projekt dotyczy czynnej ochrony in situ i ex situ zagrożonych chwastów segetalnych Opolszczyzny, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków siedlisk nawapiennych. Okolice Opola są jedną z kilku ostatnich ostoi tej grupy chwastów w Polsce. Działania zaplanowane w projekcie obejmują kilkanaście, spośród ponad 30 zagrożonych bądź silnie zagrożonych taksonów z 2 grup siedliskowych - chwastów rędzin i pozostałych typów gleb, które jeszcze tam występują lub niedawno występowały.
W pierwszej grupie znajdują się gatunki kalcyfilnych i rzadkich zespołów chwastów upraw zbożowych i okopowych: miłek letni Adonis aestivalis, kurzyślad błękitny Anagallis foemina, przewiercień okrągłolistny Bupleurum rotundifolium, kiksja zgiętoostrogowa Kickxia spuria, kiksja oszczepowata Kickxia elatine, czarnuszka polna Nigella arvensis, jaskier polny Ranunculus arvensis, wyżlin polny Misopates orontium, wilczomlecz sierpowaty Euphorbia falcata, dymnica drobnokwiatowa Fumaria vaillantii, przetacznik lśniący Veronica polita, przytulia fałszywa Galium spurium subsp. spurium, tobołki przerosłe Thlaspi perfoliatum, wilczomlecz drobny Euphorbia exigua, bniec dwudzielny Melandrium noctiflorum.
Wśród gatunków siedlisk nierędzinowych przedmiotem zainteresowania projektu są między innymi: stokłosa żytnia Bromus secalinus, złoć polna Gagea arvensis, krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia, mysiurek drobny Myosurus minimus, skrytek drobnoowockowy Aphanes inexspectata, kąkol polny Agrostemma githago, niedośpiałek maleńki Centunculus minimus, centuria nadobna Centaurium pulchellum, chłodek drobny Arnoseris minima, lulek czarny Hyoscyamus niger, chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis, przetacznik wiosenny Veronica verna.
Działania przewidziane w projekcie dotyczą także co najmniej 5 gatunków uznanych za wymarłe na Opolszczyźnie, których stanowiska zostaną powtórnie spenetrowane, a w razie nie odnalezienia roślin podjęte zostaną działania w kierunku ich reintrodukcji i zapewnienia trwałych warunków występowania, takich jak: pszonacznik wschodni Conringia orientalis, miłek szkarłatny Adonis flammea, włóczydło polne Caucalis platycarpos, przytulia trójrożna Galium tricornutum dąbrówka żółtokwiatowa Ajuga chamaepitys, goździeniec okółkowy Illecebrum verticillatum, lenek stoziarn Radiola linoides lub ewentualnie innych.
Jeden kierunek prowadzonych działań to aktualizacja wiedzy o objętych projektem gatunkach. W tym celu w terenie inwentaryzowane są stanowiska poszczególnych takosnów, a także ich najważniejsze ostoje. Penetracją objęto wszystkie historyczne i aktualne stanowiska wymienionych gatunków na obszarze środkowej Opolszczyzny i Masywu Chełmu, w powiatach opolskim, strzeleckim i krapkowickim. Wyznaczono kilkanaście ostoi i opisano kilkadziesiąt stanowisk.
Ze zinwentaryzowanych stanowisk zbierane są nasiona, służące realizacji drugiego kierunku działań - zabezpieczeniu puli genowej ex situ w uprawach zachowawczych. W tym celu w ramach projektu założono dwie kolekcje zachowawcze chwastów na powierzchni około 100 m2 każda - w Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach pod Opolem oraz gospodarstwie Adama Ulbrycha w Komorznie pod Kluczborkiem. Obok nich utworzono dwa agrorezerwaty o powierzchni 0,1 ha każdy.
Trzeci kierunek to działania edukacyjne. Przed sezonem wiosennym kolekcje i agrorezerwat zostaną oznakowane tablicami informacyjno - edukacyjnymi, a efekty i doświadczenia zdobyte w projekcie opiszemy w popularnonaukowej książce "Zagrożone chwasty polne Opolszczyzny i ich ochrona". W ramach projektu odbędą się też warsztaty edukacyjne, skierowane do nauczycieli, rolników, doradców i pracowników Ośrodków Doradztwa Rolniczego, a także zostanie zorganizowana sesja naukowa oraz przygotowana przenośna ekspozycja.
Andrzej Jermaczek, Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak
