Co to są torfowiska alkaliczne?
Torfowiska alkaliczne wykształcają się najczęściej na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu, przede wszystkim w krajobrazie młodoglacjalnym (w Polsce północnej i północno-zachodniej), wyżynnym i górskim. Cechą tych miejsc jest trwałe, stabilne zasilanie ruchliwymi wodami podziemnymi. Rzadziej większy udział w zasilaniu mają wody stagnujące w jeziorach i zagłębieniach terenu. Torfowiska zasilane wodami podziemnymi, zwane także torfowiskami soligenicznymi, wykształcają się w miejscach wypływu wód podziemnych. Najbardziej znane torfowiska alkaliczne w Polsce to mechowiska w dolinie Biebrzy i Rospudy. W miejscach punktowego wypływu wód wytwarzają się torfowiska źródliskowe, zajmujące zwykle niewielkie powierzchnie w urozmaiconym krajobrazie. Częściej wypływ wód ma charakter obszarowy, z przeciętych warstw wodonośnych na brzegach dolin rzecznych lub w zagłębieniach jeziornych. Torfowiska takie, w których woda przesącza się powoli pod powierzchnią torfu od mineralnego brzegu do cieku lub jeziora, określa się jako torfowiska przepływowe. Wykształcają się one zwykle u podnóża stromych zboczy dolin rzek oraz mniejszych cieków wodnych, a także jezior typu rynnowego. Ich powierzchnia jest nachylona, niekiedy bardzo wyraźnie. W każdym przypadku wody zasilające torfowisko są zasobne w sole mineralne, zwłaszcza w sole wapnia, niekiedy również żelaza. Wody te, jako wody podziemne, są ubogie w substancje odżywcze (biogeny takie jak fosfor i azot), dzięki czemu możliwy jest rozwój roślinności siedlisk mezo- i oligotroficznych - mechowisk i specyficznych mszarów budowanych przez gatunki torfowców tolerujące alkaliczne wody. Specyficzne warunki dopływu oligotroficznych i mezotroficznych wód poddziemnych o wysokiej koncentracji węglanu wapnia odzwierciedla wyjątkowy skład gatunkowy roślin oraz zbiorowisk roślinnych, nie występujący w żadnym innym siedlisku. Powszechnie zakłócony reżim wód podziemnych oraz kilkusetletnie przekształcenia torfowisk alkalicznych doprowadziły do drastycznego spadku lub całkowitego zaniku populacji kilkudziesięciu gatunków roślin obecnie uważanych za rzadkie lub zagrożone wyginięciem.
Torfowiska alkaliczne jako ostoje rzadkich i zagrożonych gatunków
Torfowiska alkaliczne są biotopami kluczowymi dla ginących gatunków roślin - w tym objętych projektem skalnicy torfowiskowej (Saxifraga hirculus), lipiennika Loesela (Liparis loeseli), miodokwiatu krzyżowego (Herminium monorchis) i gwiazdnicy grubolistnej (Stellaria crassifolia), ale także np. dla wątlika błotnego (Herminium monorchis), ginących i chronionych mchów (np. Paludella squarrosa, Helodium blandowii, Tomenthypnum nitens, Messia triquetra), unikatowych gatunków bezkręgowców i in.
Skalnica torfowskowa (Saxifraga hirculus)
to jeden z najsilniej zagrożonych gatunków polskiej flory. Na czerwonej liście ma status gatunku ginącego (E). Większość danych o rozmieszczeniu gatunku pochodzi sprzed połowy XX w; po roku 1950 gatunek notowany był na 60-70 stanowiskach, z czego ponad połowa już wymarła! Przytłaczająca większość krajowej populacji zachowała się na Pojezierzu Litewskim, jednak małe populacje w innych miejscach kraju są ważne dla zachowania zasięgu i różnorodności genetycznej. Gatunek występuje na większości nie zaburzonych lub nieznacznie zaburzonych torfowisk przepływowych w granicach zasięgu, natomiast torfowiska tego typu wyraźniej zaburzone wskutek użytkowania rolniczego nie stanowią dogodnego siedliska. Zajmowany przez gatunek obszar zwiększyć można przede wszystkim w obrębie już zajmowanych stanowisk poprzez zabiegi ochrony czynnej. Obecna liczebność populacji to 21 potwierdzonych stanowisk w Polsce; maks. 5000 pędów generatywnych (i min. 25 000 wegetatywnych), jednak ponad 3 z tego rozwija się na 3 stanowiskach (nad Rospudą, Wiatrołużą i Marychą). Liczba stanowisk dramatycznie spadła (o 90% w odniesieniu do wszystkich istniejących danych, zarówno XIX i jak i XX-wiecznych); przynajmniej ponad 150 stanowisk zanikło, a status kilku dalszych jest niejasny. Program ochrony będzie modelem programu ochrony gatunku "związanego z naturalnymi, ginącymi siedliskami".
Lipiennik Loesela (Liparis loeseli)
to związany z torfowiskami alkalicznymi (lecz spotykany także na innych siedliskach - torfowiska przejściowe 7140, torfowiska nakredowe 7210, łąki trzęślicowe 6410) storczyk objęty zał. II Dyrektywy Siedliskowej. Na czerwonej liście ma status gatunku ginącego (E). Występuje głównie w północnej, zachodniej i środkowej części kraju. Większość stanowisk tego gatunku w Polsce leży w młodoglacjalnym krajobrazie, w zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Większe skupiska jego stanowisk, poza wymienionymi wyżej obszarami, znajdują się na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, Małopolskiej, Lubelsko-Lwowskiej, Wołyńsko-Podolskiej i na północnym Podkarpaciu. Znanych około 200 stanowisk, jednak silny trend spadkowy - na około 50% stanowisk gatunek już ustąpił. Podczas inwentaryzacji przyrodniczej w Lasach Państwowych w 2007 r. gatunek stwierdzono w 64 lokalizacjach.
Miodokwiat krzyżowy (Herminium monorchis)
to jeden z najrzadszych polskich storczyków, na czerwonej liście ma status gatunku ginącego (E). Dawniej znany z kilkunastu stanowisk w całej Polsce, dziś jest potwierdzany tylko ze stanowiska w dolinie Rospudy - gdzie stał się szeroko znany w związku z konfliktem o budowę obwodnicy Augustowa. Niezależnie, jak ten konflikt się ostatecznie zakończy, utrata tego stanowiska z jakichkolwiek przyczyn byłaby "klęską propagandową" polskiej ochrony przyrody - dlatego potrzebna jest dobrze zaplanowana ochrona. Gatunek próbowano metaplantować na torfowiska Wigierskiego Parku Narodowego.
Gwiazdnica grubolistna (Stellaria crassifolia)
to krytycznie zagrożony (E) gatunek torfowiskowy, występujący w Polsce jeszcze na kilkunastu-kilkudziesięciu stanowiskach, ale o którego statusie w Polsce niewiele wiadomo. W przeciwieństwie do trzech poprzednich gatunków, o których wiedza jest podsumowana w Raporcie z art. 17 lub w Czerwonej Księdze, dla gwiazdnicy grubolistnej brak takiego podsumowania. Wiadomo, że gatunek na Czerwonej Liście ma status wymierającego (E), jednak rzeczywisty stan polskich zasobów wymaga dopiero weryfikacji.
Główne cele projektu
Projekt ma na celu zaplanowanie ochrony (opracowanie krajowego programu ochrony) istniejących zasobów torfowisk alkalicznych w Polsce - siedliska o szczególnym znaczeniu dla kilkudziesięciu innych rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt,związanych z tym siedliskiem silnie zagrożonych gatunków roślin: skalnicy torfowiskowej, lipiennika Loesela, miodokwiatu krzyżowego oraz gwiazdnicy grubolistnej.
Dla każdego ze zidentyfikowanych i zwaloryzowanych jako cenny płatów torfowisk alkalicznych zostaną zidentyfikowane potrzeby i możliwości ochrony oraz oszacowane jej koszty.
Zweryfikowane i opisane zostaną wszystkie znane populacje gatunków będących przedmiotem projektu. Dla każdej z nich zostaną zidentyfikowane potrzeby i możliwości ochrony oraz oszacowane jej koszty.
Gatunki będące przedmiotem projektu wybrano tak, że sytuacja każdego z nich jest inna (por. opis przyrodniczy). Skalnica to gatunek związany tylko z naturalnymi siedliskami; lipiennik - nieco częstszy gatunek o większej dynamice, tworzący nawet nowe stanowiska, miodokwiat - gatunek na izolowanym pojedynczym stanowisku, którego ochrona jest obciążona aspektami public relations, gwiazdnica - gatunek, w którego ochronie główną barierą jest brak wiedzy. Dlatego cztery opracowane programy ochrony gatunków będą czterema różnymi modelami ochrony gatunku w różnych uwarunkowaniach i okolicznościach.
Na najcenniejszych mechowiskach oraz na najcenniejszych stanowiskach objętych projektem gatunków założony zostanie system automatycznej precyzyjnej rejestracji poziomu wody (metoda ta daje dobrą ocenę "żywotności" mechowiska).
Zostanie zorganizowana ok. 30 osobowa grupa osób zainteresowanych ochroną torfowisk alkalicznych, złożona z przedstawicieli różnych środowisk - administracji ochrony przyrody, administracji leśnej, nauki, organizacji pozarządowych, zainteresowanych firm wykonawczych. Grupa ta w toku projektu spotka się kilkakrotnie na warsztatach poświęconych wiedzy o mechowiskach i ich ochronie, oraz dyskusji poszczególnych elementów planów ochrony siedliska 7230 oraz objętych projektem gatunków roślin. Każdy z warsztatów zawierać będzie element szkoleniowy, przygotowujący uczestników do samodzielnej pracy nad ochroną mechowisk (wiedza o ekologii mechowisk, planowanie ich ochrony, biologia populacji gatunków objętych projektem, analiza wyników monitoringu, dobre przykłady z innych krajów, ale także techniczne umiejętności planowania ochrony, podstawy formalno administracyjne, źródła pozyskiwania środków na ochronę przyrody, techniki negocjacji - wywodzący się z różnych środowisk uczestnicy cyklu warsztatów staną się wszechstronnymi i wykwalifikowanymi specjalistami w zakresie ochrony torfowisk alkalicznych. Każdy z warsztatów będzie także zawierać element dyskusji nad odpowiednim fragmentem opracowywanych programów ochrony, bazującej na różnorodnych doświadczeniach użytkowników i wizjach terenowych.
Członkowie tej grupy roboczej, korzystając z doświadczeń zdobytych na warsztatach, będą organizować następnie spotkania dyskusyjne dotyczące ochrony poszczególnych obiektów - organizować współpracę z zarządcami, właścicielami terenów oraz administracją ochrony przyrody, a także innymi potencjalnie zainteresowanymi (łącznie ok. 500 osób). W drodze takich spotkań zostaną wypracowane "wdrażalne", a jednocześnie prawidłowe merytorycznie, koncepcje ochrony poszczególnych cennych obiektów, uzgodnione z podmiotami, od których zależy ich późniejsza realizacja. Tam, gdzie będą powstawać plany zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000, proces ten może być wpleciony w proces opracowywania takich zadań, zawsze jednak członkowie grupy roboczej będą występować w nim w roli "adwokata mechowisk".
Szczególna uwaga będzie poświęcona mechowiskom ze stanowiskami roślin objętych projektem - dla krajowych zasobów tych gatunków roślin powstaną odrębne plany ochrony.
Jednym z efektów projektu będzie ogólnodostępna baza w systemie GIS zawierająca informacje na temat każdego torfowiska alkalicznego w Polsce np.: lokalizacja, właściciel/zarządca, stan zachowania - uwzględniający informacje na temat występowania gatunków, zbiorowisk, zasięgu, zagrożeń, propozycji konkretnych działań w różnej perspektywie czasowej, formy działań gospodarczych sprzyjających (tu wskazanie np. obszarów kwalifikujących się do programów rol.-środ.), zagrażających, itp. Podobna baza zostanie zorganizowana także dla stanowisk skalnicy i lipiennika (dla miodkwiatu nie jest potrzebna, ze względu na liczbę jego stanowisk).
W programach ochrony zostanie przeanalizowane, czy istnieją możliwości "publicznego pokazania" jakichś przykładów dobrze zachowanych torfowisk alkalicznych, tj. udostępnienia ich w sposób nieszkodliwy dla samych torfowisk - lecz tak, by przynajmniej w niektórych miejscach mogły wpisać się jako lokalna atrakcja turystyczna. Przy propozycjach takiego udostępniania bezwzględnie będzie jednak przestrzegana zasada priorytetu ochrony.
Wykorzystane zostaną przykłady już realizowanej bądź obecnie podejmowanej ochrony siedliska 7230, lipiennika i skalnicy - takim "obiektem pokazowym" będą np. mechowiska nad Biebrzą, Pliszką i Ilanką. Zgromadzone informacje posłużą opracowaniu i rozpowszechnieniu w formie publikacji - programu ochrony torfowisk alkalicznych (7230) w Polsce oraz 4 programów ochrony odnośnych gatunków roślin.
