Klub Przyrodników

Status. Gatunek z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (kod 1016), w "Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt" kategoria CR (gatunek krytycznie zagrożony). Ślimak wpisany jest na światową "czerwoną listę IUCN" (kat. LR).

Zasięg. Poczwarówka jajowata to gatunek atlantycko- medyterranejski. Jej zasięg rozciąga się od Irlandii po Rosję i północną Afrykę. W Europie poczwarówkę jajowatą stwierdzono w: Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechach, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Litwie, Niemczech, Polsce, Słowacji, Szwajcarii, Szwecji, Węgrzech, Wielkiej Brytanii i we Włoszech. Opisana została również z: Algierii, Azerbejdżanu, Gruzji, Maroko, Rosji i Turcji. Południowa granica zasięgu Vertigo moulinsiana nie jest dobrze znana (Pokryszko 1990, Killeen 2003).
W Polsce, do 2007 podawano 4 stanowiska ślimaka (Pokryszko 2004), a po inwentaryzacji Lasów Państwowych w 2007 roku, ilość stanowisk wzrosła. Ślimaka odnaleziono w dolinach niewielkich rzek w województwach: wielkopolskim, lubuskim, zachodniopomorskim, pomorskim (Książkiewicz) a także lubelskim (Gołąb et al. 2008).

Morfologia muszli. Muszla poczwarówki jajowatej jest prawoskrętna, delikatnie prążkowana (prawie gładka) i lśniąca. Ma żółtawy kolor. Poczwarówka jajowata jest jedną z największych polskich poczwarówek, wysokość jej muszli osiąga 2,7mm, a szerokość dochodzi do 1,6mm. Kształt muszli jest jajowaty, otwór trójkątny i zawsze występują w nim cztery dobrze wykształcone zęby (czasami obecne są też mniejsze ząbki).

Kiedy i jak szukać poczwarówki jajowatej? Poszukiwania poczwarówki jajowatej można prowadzić cały sezon wegetacyjny. Podczas obserwacji terenowych, należy mieć na uwadze, że poczwarówka jajowata często pełza po łodygach roślin jednoliściennych. Wiosną przyczepiona jest zwykle do podstaw łodyg, zaś latem i jesienią wspina się wyżej, nawet 2 metry ponad powierzchnię podłoża (Killeen 2003).
W północno-zachodniej Polsce, nie wszystkie stanowiska obfitowały w wysokie rośliny jednoliścienne. Często powierzchnie porośnięte były turzycami, a ślimaki pełzały wśród nasyconego wodą detrytusu. W związku z tym, prócz uważnej obserwacji roślin, warto również przejrzeć wilgotną ściółkę.

Siedlisko. W północno- zachodniej Polsce, poczwarówka jajowata najczęściej znajdowana jest wśród szuwarów wielkoturzycowych (P24), na torfowiskach alkalicznych (7230), jej obecność odnotowano również na torfowiskach nakredowych (7210) tym niemniej nie potwierdzono jej obecności w szuwarze kłociowym Cladietum marisci. Mięczak zwykle stwierdzany jest w obrębie otwartych obiektów ukształtowanych na podłożu alkalicznym, zwykle w dolinach niewielkich rzek lub w pobliżu brzegów jezior (najczęściej przepływowych). Czynnikiem limitującym występowanie ślimaka jest niski poziom wód gruntowych.

Biologia. Biologia Vertigo moulinsiana nie jest do końca znana. Ze względu na wzrost zainteresowania tym gatunkiem, prowadzi się coraz więcej badań mających nam przybliżyć wiedzę na ten temat.
Badania wykonane na populacjach angielskich wskazują, że najważniejszym czynnikiem umożliwiającym trwanie poczwarówce jajowatej jest wysoki poziom wód gruntowych (Killeen 2003).
Podczas badań nad V. moulinsiana lub monitoringu należy być świadomym, że populacje tego gatunku mają "gorsze" i "lepsze" lata. Należy przez to rozumieć, że znaczna liczebność ślimaka w jednym roku, a niewielka w następnym nie świadczy o wymieraniu populacji. Takie zjawisko może być wynikiem naturalnych fluktuacji liczebności populacji czy też warunków pogodowych w danym sezonie. Zatem ocena stanu populacji powinna być poprzedzona wieloletnimi badaniami a także obserwacjami stanu siedliska (Killen 2003, 2005).
Obserwacje dynamiki liczebności populacji V. moulinsiana prowadził Killeen (2005). Zauważył on, że w połowie lipca populacja zdominowana jest przez osobniki dorosłe. Udział osobników młodocianych znacznie się zwiększa na początku października, osiągając maksymalną wartość we wrześniu (osobniki młodociane stanowią wówczas 80% populacji).
Warto wspomnieć o sposobie zasiedlania nowych miejsc przez poczwarówkę jajowatą. Ślimak mocno przytwierdza się do roślin za pośrednictwem śluzu, a w jamie płaszczowej zawarta jest duża ilość powietrza (Myzyk 2005). Zwierzę zatem przemieszcza się za pośrednictwem wody, gdyż nie tonie po opadnięciu na jej powierzchnię (Killeen 2003). Dyspersja dokonuje się również za pośrednictwem ssaków- ślimak przytwierdza się do ich sierści (Hornung et al. 2005) przyczepia się również do nóg i piór ptaków (Killeen 2003).
Pożywieniem poczwarówki jajowatej są mikroskopijne glony, grzyby i bakterie (Zając 2004).

Monitoring siedlisk. Monitoring powinien być przeprowadzany każdego roku lub co dwa lata, najlepiej przez tego samego specjalistę. W celu oceny stanu populacji powinno się używać tych samych metod, a badania przeprowadzać zawsze w tym samym okresie i na tych samych fragmentach powierzchni (Hornung et al. 2005). Podaje się, że obiekt powinno się weryfikować trzykrotnie w ciągu roku: na początku sezonu, w środku i pod koniec (Zając 2004).
Sprawozdanie warto uzupełnić o dane meteorologiczne i botaniczne. Dysponując odpowiednim oprzyrządowaniem można zmierzyć wilgotność gleby i jej pH.
Ważne jest ustalenie stosunku osobników dorosłych i młodocianych a także określenie udziału pustych muszli.
Czynnikiem limitującym występowanie poczwarówki jajowatej jest niski poziom wód gruntowych, w związku z czym, wskazane jest umieszczenie piezometrów na stanowiskach tego gatunku.
Podczas obserwacji siedliska należy też określić jego procentowe zacienienie (poczwarówka jajowata preferuje otwarte przestrzenie), a także obserwować dynamikę eutrofizacji (jeśli zachodzi potrzeba). W końcowym opracowaniu warto opisać wszystkie dodatkowe zagrożenia (np. związane z działalnością człowieka).

Do czynników negatywnie wpływających na stan populacji, prócz wspomnianego wcześniej niskiego poziomu wód gruntowych, należą:

• regularne koszenie wysokiej roślinności, na której przebywa poczwarówka jajowata,
• zmiana sposobu użytkowania powierzchni,
• wkraczanie zakrzewień lub roślin inwazyjnych, prowadzące do zacienienia stanowiska ślimaka,
• intensywne spasanie,
• wypalanie turzycowisk,
• używanie pestycydów i herbicydów, przyczyniające się do zwiększenia tempa eutrofizacji (Killen 2003, Cameron et al. 2005),
• wdrażanie programów rolno-środowiskowych (dotyczy głównie koszenia) bez odpowiedniego rozpoznania siedliska.

Należy podkreślić, ze wszystkie zabiegi i procesy, przyczyniające się do zmiany składu gatunkowego roślin, zmniejszenia wilgotności ściółki i wzrostu jej temperatury, negatywnie wpływają na Vertigo moulinsiana.
Chcąc polepszyć stan siedliska należy w pierwszej kolejności skonsultować się ze specjalistami: malakologiem i botanikiem.

Literatura:

1. Drake CM,1999, A review of the status, distribution and habitat requirements of Vertigo moulinsiana in England. Journal of Conchology, Vol 36, No.6, 63-79.
2. Gołąb M., Lipińska A. Zając K., 2008, Nowe stanowiska poczwarówki zwężonej Vertigo angustior Jeffreys, 1830 w Małopolsce. XXIV Krajowe Seminarium Malakologiczne- materiały konferencyjne. Państwowy Instytut Geologiczny, Gdańsk, pp. 22.
3. Pokryszko BM, 1992, The Vertiginidae of Poland (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae)- a systematic monograph. Annales Zoologici, Warsaw, 43, 133-257.
4. Pokryszko M.B. 2004- Vertigo angustior, Vertigo moulinsiana Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, red. Zbigniew Głowaciński & Janusz Nowacki, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
5. Killeen IJ, 2003, Ecology of Desmoulin`s Whorl Snail Vertigo moulinsiana. Conserving Natura 2000 Rivers. Ecology Series No. 6, 1-25.
6. Killeen IJ, 2005, A review of EUHSD Vertigo Species in England and Scotland (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, 73-84.
7. Stebbings RE, Killeen IJ, 1998, Translocation of habitat for the snail Vertigo moulinsiana in England. Journal of Conchology Special Publication No.2: 191-204.
8. Myzyk S., 2005, O biologii Vertigo moulinsiana (Dupuy 1849) (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae), Seminarium Malakologiczne Toruń- Ciechocinek. Materiały Konferencyjne, 31-32.
9. Hornung E., Majors G., Fehér Z., Varga A., 2005, An overview of the Vertigo species in Hungary: their distribution and habitat preferences (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, 51-57.
10. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, p.302.
11. Zając K., 2004, Vertigo (Vertigo) moulinsiana (Dupuy 1849). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000- podręcznik metodyczny. Bezkręgowce (red. Witkowski Z. & Adamski P.) pp:152-154. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
12. Cameron RAD, Colville B, Falkner G, Holyoak A, Hornung E, Killeen IJ, Moorkens EA, Pokryszko MB, Proschwitz T, Tattersfield P, Valovirta I, 2005, Species Accounts for snails of genus Vertigo listed in Annex II of the Habitat Directive: V. angustior, V. genesii, V. geyeri and V. moulinsiana (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5: 151-170.